Để mùa thi sau tốt hơn
Kỳ tuyển sinh 2025 khép lại với nhiều nghịch lý: điểm chuẩn 29 - 30 lan rộng, có em dư điểm vẫn rớt, hệ thống tra cứu - lọc ảo trục trặc.
Thí sinh dự thi tốt nghiệp THPT 2025 tại TP.HCM. Năm nay điểm chuẩn nhiều trường đại học tăng kỷ lục ở phương thức xét điểm thi tốt nghiệp THPT - Ảnh: THANH HIỆP
Đúng lúc đó, nghị quyết 71 của Bộ Chính trị yêu cầu "xây dựng Đề án đổi mới tuyển sinh đại học theo hướng đánh giá đúng năng lực người học, bảo đảm kiểm soát thống nhất chuẩn đầu vào của các ngành, cơ sở đào tạo" - một khung chỉ đạo rõ ràng cho bước đột phá sắp tới.
Đặt trong khung ấy, các rối ren vừa qua cho thấy lỗ hổng từ cách quy đổi thang 30, cơ chế điểm cộng và năng lực vận hành công nghệ.
Ở góc độ quản trị, điều đáng lưu ý là năng lực lắng nghe và cơ chế tham vấn chưa vận hành hiệu quả, khiến một số quyết định chưa kịp thời đặt trên nền chứng cứ khoa học và dữ liệu thực nghiệm.
Hệ quả là quy đổi "ép" mọi phương thức về thang 30 dù khác biệt đo lường; công bố "bách phân vị" nhưng thiếu minh bạch dữ liệu; nói "đánh giá năng lực" nhưng lại dựa vào điểm cộng "vô hồn"; quản trị rủi ro và trách nhiệm giải trình đều mờ nhạt.
Ba nút thắt của "đám rối" hiện rõ.
Thứ nhất, cách hiểu "công bằng" thiên về kỹ thuật đã áp đặt các thước đo khác biệt vào cùng một khuôn, làm méo tín hiệu và loạn chuẩn: cùng năng lực, trường này đậu, trường khác trượt.
Thứ hai, nghịch lý ưu tiên: siết ưu tiên khu vực nhưng mở cửa cộng điểm chứng chỉ, vô tình chuyển lợi thế về nhóm có điều kiện, còn học sinh khó khăn mất "lá chắn" nhỏ nhoi.
Thứ ba, vận hành công nghệ yếu: sự kiện quốc gia diễn ra duy nhất mỗi năm lẽ ra phải có hạ tầng đủ mạnh và kịch bản dự phòng; khi kỹ thuật có thể đổi kết quả đời người, đó không còn là lỗi hệ thống, mà là lỗi quản trị.
Kinh nghiệm quốc tế nhắc ta một điều giản dị: ổn định luật chơi và tự chủ gắn giải trình. Hàn Quốc giữ CSAT ổn định nhưng cho trường bổ sung tiêu chí; Nhật Bản tách tổ chức thi khỏi quản lý nhà nước, trường tự thiết kế tiêu chí để bảo đảm phân tầng; Mỹ dùng các thước đo chuẩn minh bạch, trường có thể dùng hoặc bỏ nhưng phải giải trình bằng dữ liệu. Mẫu số chung là quy tắc dự đoán được, dữ liệu mở và trách nhiệm rõ ràng.
Bài học ngắn hạn, cần chuyên nghiệp hóa khâu ra đề để bảo đảm "mục tiêu kép" vừa tốt nghiệp vừa tuyển sinh: chuẩn hóa cấu trúc - ma trận, xây ngân hàng câu hỏi theo thang đo chuẩn, phản biện - thử nghiệm tiền kiểm định và hậu kiểm độc lập.
Từ nền tảng ấy, các bước sau nên diễn ra liền mạch: ổn định quy chế trong chu kỳ tối thiểu năm năm để chấm dứt cảnh "đổi luật giữa dòng"; nếu duy trì nhiều phương thức thì phải có khung quy chiếu quốc gia dựa trên nghiên cứu thực chứng, công bố mô hình - dữ liệu - sai số, bắt buộc thí điểm rồi mới nhân rộng, cập nhật theo lộ trình không gây sốc.
Ở cấp trường, tăng minh bạch bằng việc công khai tỉ trọng và hiệu lực từng phương thức, cùng số liệu trúng tuyển theo kênh để xã hội giám sát; về công nghệ, đặt hàng nền tảng tuyển sinh theo chuẩn kỹ thuật độc lập và quán triệt nguyên tắc: bắt buộc thử tải trước mùa thi để lộ lỗi, lưu vết hệ thống và mở kênh khiếu nại; hỏng ở đâu, truy ra được ai chịu trách nhiệm. Đồng thời dừng tư duy "đòn bẩy" qua điểm cộng.
Dứt khoát không cộng hoặc quy đổi chứng chỉ ngoại ngữ thiếu hợp lý vào điểm xét tuyển; sau khi nhập học, dùng chứng chỉ còn hiệu lực để miễn trừ học phần ngoại ngữ, xếp lớp và/hoặc công nhận tín chỉ tương đương, không làm thay đổi điểm trúng tuyển.
Về dài hạn, tuyển sinh phải trở thành tín hiệu chuẩn cho dạy - học THPT: không tạo động lực học lệch mà đo đúng những năng lực dự báo học thành công ở đại học (tư duy định lượng, đọc - viết học thuật, hiểu biết khoa học - CNTT, ngoại ngữ).
Chuyển từ điểm cộng rời rạc sang minh chứng năng lực chuẩn hóa, có thể kiểm chứng; từ điều chỉnh hành chính sang thiết kế dựa trên bằng chứng với nghiên cứu giá trị dự báo theo dõi nhiều khóa; từ lần thi duy nhất sang tổ hợp minh chứng theo chuẩn (kỳ thi quốc gia bảo đảm ngưỡng tối thiểu kết hợp bài đánh giá sẵn sàng theo lĩnh vực với ngưỡng rõ ràng, không cộng cơ học), kèm cơ chế hỗ trợ để bảo đảm cơ hội cho học sinh vùng khó khăn. Và mọi đổi mới đều phải đi qua thí điểm, công bố dữ liệu, chỉ áp dụng khi chứng minh không đẩy hệ thống về phía học lệch.
Một mùa thi tốt hơn không đến từ thêm thuật ngữ hay thêm vòng lọc ảo, mà từ luật chơi ổn định, căn cứ khoa học, dữ liệu minh bạch và trách nhiệm rành mạch.
Khi người làm chính sách biết lắng nghe và dám thí điểm - đo lường - sửa sai, khi nhà trường được tự chủ kèm giải trình và khi quyền lợi thí sinh được đặt lên trước, mùa thi tới sẽ bớt tiếng thở dài, lo âu và nhiều nụ cười hơn.
